Trong 80 năm, ngành khoa học được đánh giá là lực lượng tiên phong trong việc bảo vệ và xây dựng Việt Nam, và sẽ là động lực phát triển trong kỷ nguyên mới.
“Trong suốt hành trình gần 80 năm từ ngày nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, các nhà khoa học Việt Nam luôn là lực lượng tiên phong ở mọi lĩnh vực”, TS Nguyễn Thanh Hóa, Giám đốc Trung tâm Bảo tàng Di sản các nhà khoa học Việt Nam (Meddom), nói tại tọa đàm về đóng góp của nhà khoa học với sự nghiệp bảo vệ và xây dựng đất nước tuần trước ở Hà Nội.
Tọa đàm nằm trong chuỗi hoạt động kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 của trung tâm, thu hút nhiều nhà khoa học hàng đầu trong các lĩnh vực tại Việt Nam tham gia. Đây là dịp nhìn lại vai trò của khoa học và đưa ra những kiến nghị để phát huy nguồn lực này trong kỷ nguyên phát triển mới.
Vai trò của khoa học công nghệ
Tại tọa đàm, TSKH Phan Xuân Dũng, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, phác thảo bức tranh tổng quan về sự phát triển của khoa học và công nghệ (KHCN). Ông nhấn mạnh đội ngũ nhà khoa học Việt Nam thế hệ đầu tiên được hình thành từ giai đoạn trước 1945, với những nền tảng do người Pháp tạo dựng trong các lĩnh vực như y học, nông nghiệp, khai thác mỏ. Các hệ thống viện Pasteur Đông Dương, trường Y Đông Dương, và các “bậc thầy” như Nguyễn Văn Chiến, Tôn Thất Tùng, Hồ Đắc Di, Ngụy Như Kon Tum trưởng thành từ nền tảng này.
Năm 1951, đoàn cán bộ đầu tiên được cử sang Liên Xô học tập. Đến 1956, Viện Nghiên cứu liên hợp hạt nhân Dubna được thành lập với 18 thành viên, trong đó có Việt Nam. Ông đánh giá “đây là thời khắc bắt đầu của khoa học Việt Nam hiện đại”.
Sau Cách mạng Tháng Tám, ngày 4/3/1959, Ủy ban Khoa học Nhà nước, tiền thân của Bộ Khoa học và Công nghệ, ra đời, đánh dấu Việt Nam bắt đầu có đội ngũ nhà khoa học được đào tạo trong và ngoài nước. Trong sắc lệnh thành lập, nhiệm vụ của Ủy ban được ghi “giúp Chính phủ xây dựng và lãnh đạo công tác khoa học về mọi mặt”.
Trong thời kỳ kháng chiến, nhiều công trình khoa học góp phần quan trọng vào việc sản xuất vũ khí, giúp bộ đội chiến đấu, điển hình là cụm công trình nghiên cứu và chế tạo vũ khí của GS Trần Đại Nghĩa, các công trình như A12, DKB nối tầng, các loại thiết bị rà phá thủy lôi trên biển của Viện Kỹ thuật Quân sự và Đại học Bách khoa Hà Nội, do GS Vũ Đình Cự và cộng sự thực hiện, góp phần làm nên chiến thắng.
Từ năm 1975, Việt Nam bước vào giai đoạn tái thiết. Ngành khoa học và công nghệ ghi nhận nhiều thành tựu trong sản xuất nông nghiệp, công nghệ thông tin, sinh học, công nghệ chế tạo, nghiên cứu y sinh. Ông Dũng điểm lại các đóng góp và cho biết một số lĩnh vực đã tiếp cận trình độ tiên tiến khu vực và thế giới, như nghiên cứu chọn tạo và phát triển giống lúa thơm Sóc Trăng; thiết kế chi tiết và ứng dụng công nghệ để chế tạo, lắp ráp và hạ thủy giàn khoan tự nâng ở độ sâu 90 m nước; công nghệ thiết kế, thi công, lắp đặt các công trình dầu khí biển siêu trường, siêu trọng.
“Mỗi một thành công của cách mạng Việt Nam đều có sự đóng góp thiết thực, có hiệu quả của trí thức, nhà khoa học Việt Nam”, Chủ tịch Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam nhấn mạnh.
Tại tọa đàm, GS Trần Đức Viên, Chủ tịch Hội đồng Giáo sư liên ngành Nông nghiệp – Lâm nghiệp, đi sâu vào những đóng góp của ngành nông nghiệp, nhấn mạnh nỗ lực sáng tạo của nhà khoa học đã làm thay đổi diện mạo sản xuất và bộ mặt nông thôn. Các thành tựu này góp phần đảm bảo an ninh lương thực quốc gia và đưa nông nghiệp Việt Nam phát triển theo hướng hiện đại hóa.
Trong khi đó, GS Lê Gia Vinh, Chủ tịch Hội Hình thái học Việt Nam, nhấn mạnh đóng góp của các nhà khoa học ngành y tế trong sự nghiệp bảo vệ và xây dựng đất nước “là chủ đề rất rộng lớn”. Trong thời kỳ kháng chiến, ngành y đã đào tạo cán bộ, tổ chức quân y phục vụ chiến đấu, chăm sóc sức khỏe bộ đội, nhân dân, với nhiều dấu ấn như điều chế Penicillin dùng dung dịch nước ngô làm dung môi của GS Đặng Văn Ngữ; ca mổ tim đầu tiên của GS Tôn Thất Tùng năm 1965. Trong giai đoạn sau, ngành y tế phát triển toàn diện với nhiều thành tựu nổi bật như phòng chống dịch bệnh, kỹ thuật phẫu thuật tim, được ghi nhận ở tầm quốc tế.
Trong lĩnh vực quân sự, GS Nguyễn Xuân Anh, nguyên chủ nhiệm Khoa Vũ khí – Học viện Kỹ thuật quân sự, kể lại chiến dịch “Hà Nội – Điện Biên Phủ trên không” và đánh giá các chương trình, dự án như chương trình phát triển vũ khí cho sư đoàn bộ binh, phòng tránh đánh trả vũ khí công nghệ cao, đánh B52, hay chương trình vũ khí cho nhiệm vụ A2, cho tuyên truyền đặc biệt, cho tác chiến điện tử, cho đóng tàu hải quân đã đóng góp cho sự nghiệp bảo vệ và xây dựng Việt Nam.
Đề xuất cho kỷ nguyên mới
Ngoài việc nhìn lại lịch sử, các nhà khoa học đưa ra các đề xuất quan trọng cho tương lai, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam xác định động lực phát triển là đột phá về khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.
TS Phan Xuân Dũng đề xuất cần phát huy trí tuệ của đội ngũ trí thức khoa học công nghệ trong xây dựng chính sách pháp luật và tham gia quản lý nhà nước. Ông cho rằng cần xây dựng và phát triển đội ngũ bằng cách tạo cơ chế, điều kiện thuận lợi để họ phát huy năng lực, được xã hội tôn vinh và khuyến khích các tổ chức đầu tư. Đồng thời, cần chính sách đãi ngộ thỏa đáng đối với những trí thức có đóng góp hiệu quả vào sự nghiệp đất nước. Theo ông, cũng cần thay đổi tư duy phát triển, có cách nhìn đột phá, tận dụng cơ hội, thời cơ, loại bỏ khó khăn và thách thức để phát triển.
Ông cũng đề xuất thúc đẩy, hoàn thiện hệ thống pháp luật về khoa học và công nghệ, trong đó có nội dung như đổi mới tổ chức và hoạt động, để mọi tổ chức, cá nhân đều có quyền đề xuất ý tưởng nghiên cứu hoặc đặt hàng nghiên cứu cho nhà khoa học. Các nghiên cứu cần gắn với thực tiễn, đồng thời đổi mới hội nhập quốc tế về khoa học công nghệ, xây dựng các tổ chức, nhóm nghiên cứu và hệ thống phòng thí nghiệm đạt tiêu chuẩn quốc tế, kết nối mạng thông tin tiên tiến, hiện đại của khu vực và quốc tế.
Từ góc độ nông nghiệp, GS.TS Trần Đức Viên đưa ra các định hướng tương lai, gồm phát triển nông nghiệp công nghệ cao, bền vững, gắn với bảo vệ môi trường và an ninh lương thực. Ông nhấn mạnh cần tiếp tục đầu tư nghiên cứu khoa học nông nghiệp ứng dụng, xây dựng trung tâm công nghệ cao và phát triển mô hình nông nghiệp thông minh thích ứng với biến đổi khí hậu. Quan trọng hơn, cần nâng cao vai trò của người nông dân, lấy họ làm trung tâm, tăng cường đào tạo, chuyển giao kỹ thuật và hỗ trợ nông dân tiếp cận thị trường.
Tại tọa đàm, nhiều nhà khoa học gợi mở những cách thức tiếp cận và truyền tải giá trị di sản khoa học, lịch sử đến công chúng một cách sinh động và hiệu quả, như thông qua hoạt động trưng bày và giáo dục bảo tàng. Theo TS Nguyễn Thanh Hóa, Giám đốc Meddom, việc nghiên cứu, sưu tầm và trưng bày về vai trò, đóng góp của nhà khoa học Việt Nam trong công cuộc bảo vệ, xây dựng và phát triển đất nước rất cần thiết. Dù nhà khoa học và nền khoa học Việt Nam có những đóng góp quan trọng, vai trò của họ còn ít được quan tâm.
“Lịch sử phát triển khoa học cần được ghi nhận. Nếu không có bảo tàng, các tài liệu, hiện vật liên quan đến khoa học và nhà khoa học trong khoảng 90-100 năm trở lại đây sẽ không được gìn giữ, cả ký ức và kinh nghiệm của các nhà khoa học cũng sẽ mất đi theo năm tháng”, ông nói, đánh giá bảo tàng sẽ là nơi truyền cảm hứng, động lực cho thế hệ trẻ, đồng thời lưu giữ di sản khoa học, văn hóa, như những tài sản quốc gia.
